اوراق بدهی چیست؟ یکی از مهم‌ترین ابزارهای بازار سرمایه به شمار می‌آیند که نقش کلیدی در تأمین مالی دولت‌ها، شرکت‌ها و نهادهای عمومی ایفا می‌کنند. این اوراق در واقع نوعی تعهد مالی هستند که براساس آن، ناشر متعهد می‌شود مبلغ مشخصی را در زمانی معین به دارنده اوراق پرداخت کند. اوراق بدهی دارای ماهیت قرضی هستند و اغلب با نرخ سود مشخصی همراه‌اند که در فواصل زمانی تعیین‌شده به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود. از آنجا که بسیاری از فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران به دنبال گزینه‌هایی با درآمد ثابت و قابل پیش‌بینی هستند، اوراق بدهی همواره بخش مهمی از سبد سرمایه‌گذاری افراد و نهادها را تشکیل می‌دهد.
اوراق بدهی چیست؟
اوراق بدهی نوعی ابزار مالی هستند که بر اساس آن، یک نهاد(اعم از دولت، شهرداری یا شرکت خصوصی) متعهد می‌شود مبلغی را به‌صورت قرض از سرمایه‌گذاران دریافت کرده و در زمان مشخصی همراه با سود تعیین‌شده بازپرداخت کند. این اوراق در واقع قراردادی بین ناشر و دارنده اوراق است که در آن، مبلغ و تاریخ سررسید و نرخ سود از پیش مشخص شده‌اند. سرمایه‌گذار با خرید این اوراق، در نقش وام‌دهنده ظاهر می‌شود و ناشر نیز موظف است اصل پول و سود آن را طبق قرارداد پرداخت کند.
اوراق بدهی اغلب به‌عنوان یکی از روش‌های کم‌ریسک برای سرمایه‌گذاری شناخته می‌شوند، چون بازدهی آن‌ها معمولاً ثابت و قابل پیش‌بینی است. این اوراق به‌ویژه در پروژه‌های دولتی، تأمین مالی طرح‌های عمرانی، یا جذب سرمایه برای شرکت‌های بزرگ کاربرد دارند. اوراق بدهی در بازار سرمایه خرید و فروش می‌شوند و سرمایه‌گذاران می‌توانند قبل از موعد سررسید نیز آن‌ها را واگذار کنند. به‌این‌ترتیب، این ابزار مالی نقش مهمی در تأمین نقدینگی و پویایی اقتصاد ایفا می‌کند.
تفاوت بازار بدهی و اوراق بدهی چیست؟
بازار بدهی و اوراق بدهی دو مفهوم مرتبط اما متفاوت در نظام مالی هستند. اوراق بدهی ابزاری مالی هستند که توسط نهادهایی مانند دولت‌ها، شرکت‌ها یا شهرداری‌ها منتشر می‌شوند تا منابع مالی موردنیاز خود را از سرمایه‌گذاران تأمین کنند. این اوراق شامل تعهدی برای بازپرداخت اصل سرمایه به‌همراه سود در زمان مشخصی در آینده هستند. خریدار اوراق، در واقع به ناشر وام می‌دهد و انتظار دارد در زمان سررسید، اصل پول به‌علاوه سود معین را دریافت کند.
در مقابل، بازار بدهی بستری است که در آن این اوراق بدهی مورد معامله قرار می‌گیرند. این بازار یکی از زیرمجموعه‌های بازار سرمایه است و امکان خرید و فروش اوراق بدهی را بین سرمایه‌گذاران فراهم می‌سازد. به‌عبارت ساده، اوراق بدهی محصول هستند و بازار بدهی محل معامله این محصول. بازار بدهی به انتشار، قیمت‌گذاری، خرید و فروش اوراق کمک می‌کند و نقش مهمی در مدیریت نقدینگی و تأمین مالی بلندمدت در اقتصاد دارد.
مدل های اوراق بدهی در بورس
همانطور که در اوراق بدهی چیست اشاره شد، اوراق بدهی ابزارهایی مالی هستند که برای تأمین مالی شرکت‌ها، دولت‌ها یا نهادهای عمومی از طریق جذب سرمایه از سرمایه‌گذاران منتشر می‌شوند. این اوراق بدون اعطای مالکیت در شرکت، بازپرداخت اصل پول و سود را در سررسید مشخص تضمین می‌کنند. در بورس ایران، انواع مختلفی از اوراق بدهی معامله می‌شوند که هرکدام ساختار و کاربرد خاص خود را دارند. در ادامه به بررسی مدل‌های اوراق بدهی در بورس می‌پردازیمو
اوراق مشارکت
اوراق مشارکت نوعی ابزار مالی اسلامی است که به منظور تأمین مالی پروژه‌های عمرانی، صنعتی و خدماتی منتشر می‌شود. دارندگان این اوراق در سود حاصل از اجرای پروژه سهیم هستند. نرخ سود مشخصی برای این اوراق در نظر گرفته می‌شود و پرداخت سود آن‌ها معمولاً به صورت دوره‌ای است. این اوراق می‌توانند توسط دولت، شهرداری‌ها یا شرکت‌های خصوصی و بانک های دولتی و بانک های غیر دولتی منتشر شوند.
اوراق اجاره
اوراق اجاره بر مبنای قرارداد اجاره بین دارنده اوراق و منتشرکننده طراحی می‌شود. در این مدل، یک دارایی مشخص از سوی نهاد منتشرکننده خریداری شده و به صورت اجاره در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌گیرد. سرمایه‌گذاران سود اجاره‌ای این دارایی را در طول زمان دریافت می‌کنند. پس از پایان دوره، امکان بازخرید دارایی و تسویه اوراق فراهم می‌شود.
اوراق مرابحه
اوراق مرابحه ابزاری است برای فروش اقساطی یک دارایی یا کالا با سود مشخص و توافقی است. ناشر اوراق، کالای موردنظر را خریداری کرده و با اضافه کردن سود تعیین‌شده، به صورت اقساطی می‌فروشد. سود این اوراق نیز به صورت دوره‌ای به دارندگان پرداخت می‌شود. این مدل برای تأمین مالی شرکت‌ها جهت خرید مواد اولیه یا تجهیزات کاربرد دارد.
اوراق سلف موازی استاندارد
در این اوراق، فروشنده متعهد می‌شود که در آینده کالایی را تحویل دهد و وجه آن را اکنون دریافت کند. خریدار اوراق به‌جای دریافت کالا، می‌تواند اوراق خود را در بازار ثانویه بفروشد. این ابزار برای تأمین مالی تولیدکنندگان کالاهای فیزیکی همچون محصولات کشاورزی یا صنعتی طراحی شده است. اوراق سلف موازی امکان نقدشوندگی بیشتری نسبت به قرارداد سلف سنتی دارد.
اوراق خزانه اسلامی(اخزا)
اوراق خزانه اسلامی، اوراق بدون کوپن هستند که دولت برای پرداخت بدهی‌های خود منتشر می‌کند. این اوراق با قیمتی کمتر از ارزش اسمی فروخته می‌شوند و در سررسید با ارزش اسمی بازخرید می‌شوند. سود این اوراق ناشی از تفاوت قیمت خرید و قیمت بازخرید است. اخزا یکی از مهم‌ترین ابزارهای تامین مالی دولت محسوب می‌شود.
مشخصه‌های اوراق بدهی چیست؟
سررسید مشخص: اوراق بدهی دارای تاریخ سررسید معینی هستند که در آن تاریخ اصل سرمایه به دارنده اوراق بازپرداخت می‌شود. این سررسید ممکن است کوتاه‌مدت، میان‌مدت یا بلندمدت باشد. سرمایه‌گذار با اطمینان از بازگشت اصل سرمایه در زمان مشخص، اقدام به خرید این اوراق می‌کند.
نرخ سود ثابت یا مشخص: اکثر اوراق بدهی سود مشخص و ثابتی دارند که به صورت دوره‌ای(مثلاً سه‌ماهه یا شش‌ماهه) پرداخت می‌شود. این سود می‌تواند به‌صورت درصدی از ارزش اسمی اوراق تعیین شود. وجود سود منظم، جذابیت این اوراق را برای سرمایه‌گذاران با ریسک پایین افزایش می‌دهد.
اولویت در پرداخت نسبت به سهام: در صورت ورشکستگی ناشر، دارندگان اوراق بدهی نسبت به سهام‌داران اولویت دریافت مطالبات را دارند. این ویژگی باعث می‌شود ریسک سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی کمتر از سهام باشد. همین مزیت، باعث جذب سرمایه‌گذاران محتاط‌تر به سمت این اوراق می‌شود.
قابلیت معامله در بازار ثانویه: بسیاری از اوراق بدهی قابلیت خرید و فروش در بازار بورس یا فرابورس را دارند. این ویژگی نقدشوندگی اوراق را بالا می‌برد و امکان خروج زودتر از موعد برای سرمایه‌گذار فراهم می‌سازد. وجود بازار ثانویه یکی از عوامل مهم جذابیت این ابزارهاست.
پشتوانه اعتباری ناشر: اعتبار و رتبه اعتباری ناشر اوراق نقش مهمی در ارزیابی ریسک آن دارد. اوراق منتشرشده توسط دولت یا شرکت‌های معتبر معمولاً کم ریسک‌تر هستند. سرمایه‌گذاران با بررسی رتبه اعتباری یا سنجش اعتبار، تصمیم به خرید یا صرف‌نظر از اوراق می‌گیرند.
نقش اوراق بدهی در تسهیلات
اوراق بدهی نقش مهمی در تأمین منابع مالی برای ارائه تسهیلات به بخش‌های مختلف اقتصادی ایفا می‌کنند. زمانی که دولت یا بانک‌ها از طریق انتشار این اوراق سرمایه جذب می‌کنند، می‌توانند منابع حاصل را به‌صورت تسهیلات به شرکت‌ها، پروژه‌های عمرانی، و حتی طرح‌های تولیدی تخصیص دهند. این فرآیند منجر به تزریق نقدینگی هدفمند به اقتصاد و کاهش فشار بر منابع سنتی مانند سپرده‌های بانکی می‌شود.
از سوی دیگر، استفاده از اوراق بدهی باعث می‌شود نظام بانکی بتواند مدیریت بهتری بر منابع و مصارف خود داشته باشد. با تبدیل نقدینگی جمع‌آوری‌شده از سرمایه‌گذاران به تسهیلات، بانک‌ها و نهادهای مالی می‌توانند حجم بیشتری از پروژه‌ها را تأمین مالی کنند، بدون آن‌که دچار کمبود منابع شوند. به‌این‌ترتیب، اوراق بدهی ابزار مؤثری برای توسعه اقتصادی و گسترش دسترسی به تسهیلات محسوب می‌شوند.
سخن پایانی
اوراق بدهی چیست؟ ابزاری مالی است که به نهادهای مختلف اجازه می‌دهد با دریافت وام از سهامی بورسی، بانک‌ها و… از سرمایه‌گذاران، در زمان مشخص اصل پول و سود را بازپرداخت کنند. این اوراق معمولاً با نرخ سود معین و سررسید مشخص منتشر می‌شوند و برای تأمین مالی پروژه‌های مختلف کاربرد دارند. اوراق بدهی، به‌ویژه به عنوان گزینه‌ای کم ریسک و قابل معامله در بازار سرمایه شناخته می‌شود و به جذب سرمایه در اقتصاد کمک می‌کند.
مدل‌های اوراق بدهی چیست؟ در بازار سرمایه ایران، مدل‌های متنوعی از اوراق بدهی مانند اوراق مشارکت، اجاره، مرابحه، سلف موازی و اخزا وجود دارد که هرکدام کاربرد خاصی دارند. این اوراق دارای مشخصاتی مثل نرخ سود مشخص، سررسید معین، قابلیت معامله در بازار ثانویه و پشتوانه اعتباری هستند. بازار بدهی محل خرید و فروش این اوراق است و نقش مهمی در پویایی نظام مالی دارد.
